Kakawin Arjunawiwāha

Dari Wikisumber bahasa Indonesia, perpustakaan bebas
Loncat ke navigasi Loncat ke pencarian
Kakawin Arjunawiwāha

Sumber:

  • R. Friederich. 1850. Arjunawiwāha. VBG 23.
  • R. Ng. Lesya Poerbatjaraka. 1926. Arjuna-Wiwāha: Tekst en vertaling. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.
  • I Wayan Warna (et al.). 1990. Arjunawiwāha. Dinas Pendidikan Dasar, Propinsi Daerah Tingkat 1, Bali.
  • I. Kuntara Wiryamartana. 1990. Arjunawiwāha. Yogyakarta: Duta Wacana University Press.
  • Stuart Robson. 2008. Arjunawiwāha. The marriage of Arjuna of Mpu Kanwa. Leiden: KITLV Press.

Kakawin Arjunawiwāha adalah sebuah kakawin yang ditulis di Jawa Timur pada abad ke-11 Masehi. Berikut adalah teks dan terjemahannya.

Teks telah diterbitkan oleh Friedrich (1850), Poerbatjaraka (1926) dan Ignatius Kuntara Wiryamartana (1990) serta Dinas Pendidikan Bali (1990). Lalu Robson sedang mengerjakan terjemahan dalam bahasa Inggris.

Terjemahan di bawah ini terilhami terjemahan Kuntara tanpa menirunya mentah-mentah. Selain itu terjemahan ini dibantu oleh terjemahan lainnya.

Teks lengkap[sunting]

Pupuh 1 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Oṃ awighnamastu


Pupuh 1 – Śardūlawikrīdhita

1.
a. ambĕk sang paramārthapaṇḍita huwus limpad sakêng śūnyatā
b. tan sangkêng wişaya parayojñananira lwir sanggrahêng lokika
c. siddhāning yaśawīrya donira sukhāning rāt kininkinira
d. santoṣâhĕlĕtan kĕlir sira sakêng sang hyang Jagatkāraṇa

Om. Semoga tiada halangan.


Pupuh 1. Sardulawikridita

1.
a. Hati milik Sang Bijak Utama sudah melampaui Kehampaan.
b. Bukan karena terdorong nafsu maksudnya, seolah-olah saja menyambut yang duniawi.
c. Berhasillah jasa dan kebajikan tujuannya. Kebahagiaan dunia diusahakannya.
d. Teguh sentosa, tersekat layar pewayangan dia dari Sang Penyebab Jagad.

2.

a. uṣṇiṣaningkw i lĕbūni pādukanira sang mangkana lwirnira
b. manggĕh manggalaning mikĕt kawijayan sang Pārtha ring kahyangan
c. sambaddha pwa bhaṭāra śakra katĕkan durnīti lāwan bhaya
d. wwantĕn detya madĕg Niwātakawacâkhyatîng jagat digjaya

2.

a. Pucuk ubun-ubun sembah patik pada duli paduka yang beginilah keadaannya.
b. Teguhlah dia menjadi panutan dalam menggubah cerita kejayaan Sang Arjuna di Kahyangan.
c. Maka pada saat itu Batara Indra mengalami kesulitan bersiasah dan menghadapi bahaya.
d. Adalah seorang raksasa yang berkuasa. Termasyhur berjaya di dunialah Niwatakawaca.

3.

a. jĕngning Meru kidul kuṭanya maharĕp sumyuha ng Indrâlaya
b. mwang polih warawīrya tan pĕjaha dening dewa yakṣâsura
c. nghing yan mānuṣa śakti yatna juga ko n āngling bhaṭārêriya
d. yêkā nitya hinĕm watĕk ṛṣi kabeh ring swarga hārohara

3.

a. Maka di kaki Gunung Sumeru sebelah selatanlah bentengnya, ia berniat untuk menghancurkan tempat tinggal sang Indra.
b. Ia mendapatkan anugerah kesaktian, tak akan matilahi baik oleh dewa, yaksa, ataupun asura.
c. "Namun jika ada manusia sakti, berhati-hatilah engkau!" demikian kata sang Dewa kepadanya.
d. Itulah yang terus-menerus didiskusikan oleh segenap resi di sorga dengan gempar.

4.

a. sang hyang śakra sumimpĕni ing naya kumon pehning rasâlapkĕna
b. an wwang śakti sahāyaning mĕjahanêkang śatru petĕn tĕka
c. sang Pārtha pwa hañar karĕngwan atapâsādhyâjayā ring raņa
d. yan polih wara hundangĕn lĕwu matêwĕhning kŗtānugraha

4.

a. Maka Dewa Indra membulatkan kebijakan, memerintahkan agar intisarinya dilaksanakan,
b. Yaitu bahwa seorang manusia sakti, sekutu dalam membunuh musuh kelak, dicari dan disuruh datang.
c. Sang Arjuna konon baru-baru terdengar, sedang bertapa dengan cita-cita agar kelak berjaya dalam perang.
d. Jika memperoleh karunia, hendaklah ia dipanggil, namun sangat susah mendapatkan anugerah.

5.

a. wyarthêkang japa mantra yan kasalimur dening rajah mwang tamah
b. nghing yan langgĕng ikang śiwasmṛti dhatang śraddha bhaṭārêswara
c. ambĕk nirwisayâlilang huwa huwā lwirnya n sukhâdhyātmikā
d. singhit mātra juga prabhedanika lāwan prih kayogīśwaran

5.

a. Tak ada gunanya japa dan mantranya, jika tergiur oleh hawa nafsu dan tamak.
b. Hanya jika langgeng dalam memuja Siwa, turunlah anugerah-Nya.
c. Hatinya tiada nafsu indria, tenang, lepas bebas, seolah-olah bahagia baka.
d. Hanya sedikit saja bedanya dengan usaha sang raja segala yogi.

6.

a. yângde sangśayani hyang indra tumahā sang pārtha tan dhārakā
b. hetunyan magawe ta bañcana panonê cipta sang Phalguna
c. yan hīnā mara tan harĕp-harĕp amet metâśraya len sira
d. yapwan tan kawĕnang binañcana mara n manggĕh palinggihnira

6.

a. Itulah yang membuat Dewa Indra khawatir. Ia was-was, kalau-kalau Sang Arjuna tidak tahanlah.
b. Itulah sebabnya ia membuat berbagai cobaan untuk melihat hati Sang Arjuna.
c. Kalau kosong saja, tak bersedialah Beliau meminta bantuan kepadanya.
d. Jika teguh tak bisa dicobai, maka teguhlah keadaannya.

7.

a. lakşmining suraloka sampun ayaśā ngṛñcĕm tapa mwang brata
b. akweh sang pinilih pitung siki tikang hantukning okir mulat
c. rwêkang ādi Tilottamā pamĕkas ing kôcap lawan Suprabhā
d. yêka marma tuhun lĕhĕng-lĕhĕnga sangkêng rūpa sang hyang Ratih

7.

a. Keindahan sorga sudah berjasa menghancurkan tapa dan brata.
b. Banyaknya yang dipilih tujuh orang, hasil daripada mengukir. Maka melihatlah
c. Dua yang utama, Tilotama, yang menjadi bunga bibir dan Supraba.
d. Mereka sungguh membangkitkan rasa gairah, benar-benar lebih unggul daripada keelokan Ratih.

8.

a. tambenya liningir tĕkêngkin inamĕr dening watĕk dewata
b. sampūrņa pwa ya mapradakṣiṇa ta yâmujâmidĕr ping tiga
c. hyang Brāhmā dumadak caturmukha bhāṭārêndrâmahâkweh mata
d. erang minggĕka kociwâmbĕkira yan kālanya n unggwing wukir

8.

a. Baru saja dipahat, lalu dibelai-belai oleh kelompok Dewata.
b. Setelah sempurna, mereka pun berjalan melawan putaran jarum jam, memberikan sembah dan berpusing tiga kali.
c. Dewa Brahma seketika memiliki empat muka, Dewa Indra memiliki mata yang jumlahnya sungguh banyak.
d. Keduanya enggan berpaling, kecewa hatinya, apabila mereka berada di belakang.

9.

a. yêkā rakwa kinon hyang indra sĕdhĕng amwit kapwa yâmurṣita
b. oṃ putrī silihĕnkwa rūmta sakarĕng waswās manahny arjuna
c. strīnyêkang inucap manohara subhadrā mwang si ratnôlupuy
d. tan sora pwa tĕkapnikā daśaguṇan rūpanya dentânaku

9.

a. Maka mereka diberi pesan oleh Indra, sementara mereka minta diri seraya menyembah,
b. "Om, putri, hendak kupinjam sebentar kecantikan kalian. Selidiki hati Arjuna!
c. Istrinya, yang termasyhur memikat hati, Subadra dan Ratna Ulupi.
d. Tidak kalahlah kalian oleh mereka. Kalian lebihi sepuluh kali keelokan mereka berdua itu, Anakku!

10.

a. yan tan poliha rūm sĕkarning asanânungsung rarabning rĕrĕb
b. tan pandeya raras liring ni luruning lek lwir wulatning langit
c. mwang yan kelikana ng gaḍung wahu mure mambĕt gĕlung kesisan
d. t-antuk têbu huwus hayunta kabalik hyang Kāma yan mangkana

10.

a. Apabila tak memperoleh keharuman bunga asana yang menyongsong rintikan gerimis,
b. Apabila tak menimbulkan keharuan pandangan redup sinar bulan, yang bagaikan wajah langit,
c. Dan jika disingkiri bunga gadung yang baru saja mekar, serupa sanggul yang terurai,
d. Pulanglah, sayang, habis sudah kecantikanmu, telah terpukul mundur Dewa Asmara, kalau begitu!"

11.

a. ling hyang śakra nahan sinambahakĕn ing widyādhārī mūr tĕhĕr
b. wĕrnyâlon kadi mandamāruta yayan menggal ḍatang ring paran
c. akweh tâpsari ceṭika milu tuhun kapwângiring doh kabeh
d. ton têkang wukir Indrakīla maparĕk mangkin tumampak ta ya

11.

a. Demikianlah kata Indra. Maka disembahlah ia oleh para bidadari, lalu mereka pun mundur.
b. Terbanglah mereka pelan, bagaikan angin sepoi-sepoi, namun tetap cepat sampai di tujuan.
c. Banyak bidadari dayang-dayang ikut, namun semuanya mengiringkan dari jauh saja.
d. Terlihatlah Gunung Indrakila, maka semakin mendekatlah dan menapaklah mereka.

12.

a. eñjing kāla nika-n ḍatang wijah-wijah wahwâḍarat ring hĕnu
b. osik camara ring gĕgĕr ḍara-ḍaran lwirnya-n manon apsari
c. masyang-syang pakatonan ing kayu manis sinwamnya manggĕh miguh
d. kadyânangtang ibangnikang susu lawan lambe marūm-rūmana

12.

a. Kala pagi saat mereka datang, melonjak-lonjak, baru saja mendarat di jalan.
b. Meliuk-liuklah pohon cemara di lereng gunung, seolah-olah berlenggak-lenggok, melihat para bidadari.
c. Memanggil-manggil kelihatannya pohon kayu manis, daun mudanya bergoyang-goyang,
d. Seolah-olah menantang merah payudara dan bibir untuk berlomba-lomba kecantikan.

13.

a. tingkahning wanawṛkṣa mogha tinĕngĕt ramyanya de ning hima
b. rĕm tan waspada sāparĕk juga katon mūr ng wwang muwah yâhawuk
c. sinwam kapwa sĕkar kuningnya dinĕlö kumbang humung tan katon
d. dwīning mrak rumarab kasampir i ragasning candanâpāyunan

13.

a. Keadaan pepohonan hutan, tertutup keindahannya oleh kabut.
b. Redup, tidak terlihat jelas, hanya yang dekatlah kelihatan; kalau menjauh, kembali tidak jelas.
c. Berdaun mudalah semua pohon bunga kuningnya, diamati kumbang berdengung, tidak nampak.
d. Sayap burung merak berdepak, tersangkut dahan cendana meranggas, berayun-ayunan.

14.

a. ābhāning patapan gihā watu putih lwirnya-n panungsung guyu
b. tut himbang magirang-girang winulatan ramyanya de sang ḍatang
c. gĕngning prihnya kunang nimittaning unang moghârarĕm ng wwang mulat
d. angde kung makuwung-kuwung langit ika truh-truh sinĕnwan rawi

14.

a. Wujud pertapaannya ialah gua batu putih, seolah-olah menyongsong dengan tawa.
b. Sepanjang sisinya girang bergembira, diamati keindahannya oleh yang datang.
c. Besarnya usaha itulah alasannya menjadi sedih, segera tunduklah orang yang memandang.
d. Membangkitkan gairah asmara, berpelangi langitnya, selagi hujan rintik-rintik disinari matahari.

15.

a. tunghāning parangan mangungkuli jurang pātāla tulyâdalĕm
b. er tambang malabuh jurang kapalĕyĕ ngkānêng lĕngisning paras
c. rĕsrĕsnya-n hana ring tawang parĕng awūr anghrit tikang sundari
d. kaywan wruh mangungang katon wĕlas-arĕpnyâlung sumambyângawe

15.

a. Puncak batu karang melampaui berada di atas jurang dan pertala, sungguh dalam.
b. Air terjun mengalir turun di jurang, terpeleset licinnya padas.
c. Penuh ketakutan ketika ada di angkasa, bersama-sama menghambur, merintih-rintih pula kinjeng tangisnya.
d. Pohon-pohon seakan mengamati, tampak welas-asihnya menjulur, tergeletak, melambai-lambai.


Pupuh 2

Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 2 – Jagadnātha


1.
a. ikang wukir apakṣa pājaran abhasma limut adaluwang kukap magĕng
b. pĕtungnya tumĕkul marêng lwah añawuk bañu parĕng atĕkĕs macāmana
c. kayunya paḍa kāyika-n pasaji sarwaphala tinĕmuning macangkrama
d. atangkil adawā mure titir angañjali sulurika ring hañar ḍatang

2.

a. alas katĕmu sanggrahêng tamuy an āmalaku jawuh i tanggal ing kapat
b. lirangnya linĕngis huwus makatirah ya ta dunungan i tinghal ing smara
c. athâsaji sĕkar suhun kayu sĕnö humaturakĕn awaknya sumpinga
d. wungu mwang asanângruhun-ruhunakĕn sĕkar anapihi rāganing mulat

3.

a. ngĕlihning amarāngganā-n laku hañar winuwuhan i katon ing āśrama
b. atunggalan unang rumūpaka sang Arjuna wahu tĕka dūtaning lara
c. linud linĕngĕng ing wanântara katon dinuluran i pakĕmbanging gaḍung
d. rapuh ta juga rakwa murchita hatinya pinasukan i śaktining smara

4.

a. śilā śayana yan pangantyana hanârjunataru mangisapwakĕn riya
b. tĕhĕr kinĕmulan sĕwö hana pĕnĕd ya ta kunang awĕḍak-wĕḍak lumut
c. samīpa hana poh rurū wruh ing angel lwah asaji bañu tan madoh i sor
d. ikāng amarakāminī paḍa kapengin umulat i wilāsa mangkana

5.

a. araryan akĕdö-kĕdö karika jĕngnya hana katikĕlan halis waneh
b. dudū tang anguḍoḍa ring lwah angĕlih-ngĕlih asĕmu sumâmijĕt wĕtis
c. hanârahup alon tĕkapnya mañawuk bañu dudu gawayâkukur gĕlung
d. matanya dinĕlĕngnya ring bañu pilih tumaki-taki tĕkapning anglare

6.

a. alinggih agunĕm-gunĕm paḍa yathâsukha hana tamasamparan tangan
b. mucap tĕkapaning marêng sang inamĕrnya ri hati mapa kālaning tĕkā
c. sirĕm-sirĕming arka pāyungni wuwusnya mamĕnangana tambwanging wulan
d. manganti ta ya lālanângucap-ucap kĕtĕ-kĕtĕga lawan tĕkāsiha

7.

a. anêki kajĕnĕknya kocapan ingkang wwang ahayu lawan inggita mati
b. asing minanis ing samānuṣa paḍā ta tuladana ri denya molaha
c. marapwa tan asambhawā dulurananya mata ya lĕkas ing kadewatan
d. ikang hayu riniñci warṇa lawan ambĕk apuhara dudū wiṇarṇan

8.

a. hana n hayu rakĕt ngaranya kurang ambĕk amanis agĕlon maweh lara
b. tan endah aku tan padon ya mawa rūmnya tiwas ika ya tan pabhūṣaṇa
c. kapantĕs ika warṇa campaka wulatnya duga-duga tĕkâdalĕm hati
d. umom yan aharĕp huwusnya tan akung alarang alara tan harĕp-harĕp

9.

a. ikang wwang atulis wulat-wulat ahadyan arudita katon ḍatĕng rĕngu
b. anaṇḍang anamun yayâhayu gĕlungnya makusuta yayā jugâraras
c. aganggang anipis lĕwih susu kurang tĕngah apamulu gora ta pwa ya
d. titir mangarang ing puḍak mara hayunya mĕtu saka ri tungtunging tanah

9.

a. Orang yang tergambar pandangannya bagaikan bangsawan, sayu terlihat datang cemberut
b. Meski pakaiannya sederhana, namun tetap cantik, sanggulnya kusut, juga terlihat indah
c. Badannya lebar ramping, payudaranya penuh, pinggangnya ramping, warna kulitnya putih kekuning-kuningan
d. Senantiasa merindukan pudak, supaya kecantikannya keluar dari pucuk alat tulis


Pupuh 3 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 3 – Jagaddhita


1.
a. rūpâguṇḍik awarṇa daṇḍa pamatan kadi cala tĕhĕr anghĕmū guyu
b. wruh tândohi wulat wruhângĕlih-ĕlih wruh amangiwagakĕn raras hati
c. ênak ta pwa panūtnikang hayu tĕkapnya wĕkasan ahangan tininghalan
d. moghâtĕn humiras-hiras rĕngat ikang laṭi ring ri waja baśândĕlĕng mata

2.

a. rūpâdyah pangawaknya mambĕt angĕlih-ngĕlih umulat alon liringnika
b. aywâbhūṣaṇa tan padon kĕtĕ-kĕtĕg juga pahayun umunggu ring mata
c. warṇa śyāma kurang-kurang guyu mahā ta gisi-gisi pinöm amatyani
d. sĕngning lāṭi juga n walang-walang arĕs ng umulat awĕdi lunghid ing waja

3.

a. warṇâkryan kadi mās tatur wahu sinangling agalak amanis tikung mata
b. ambĕknyâku lĕwih ya ta pwa malarâku tak alara panarkaning mulat
c. yêka n rājasa yan hanâmaca tulis mañaritakĕn arĕngwa ta pwa ya
d. ndan ring rātri juga n kinon tĕkap i kungnya majarumana tambwang ing wulan

4.

a. nāhan tanduk i goṣṭining surawadhū pakaśaraṇa tĕkapnya molaha
b. lingsir pwa ng rawi raśmi hetuning adandana tĕka paricarikânghyasi
c. denyângendahakĕn manis paḍa dudū sahayu-sahayu tan pamingrwani
d. lwir manggiṣṭa minging gula drawa haturnya kadi madhu huwus pinaṣṭika

5.

a. mangkat śīghra katon tikang wiwara ramya pinakapatapan sang Arjuna
b. ardhâhĕt harĕpanya tan tĕka tigang ḍĕpa dunungan ikang surāngganā
c. wetan rakwa mukhanya mangharĕpakĕn jurang angĕḍap ikang walik kaḍĕp
d. kadyâkon masukâwarah ri hana sang kinira-kira sĕḍĕng pakolihĕn

6.

a. lwir tan pawwang ikang gihâluru pamurṣitanira hana kuṇḍa nisprabha
b. tistis tan hana wuryan ing sapu magātra wahu mĕtu dukutnikang natar
c. sakwehning wiwudhāngganā sĕḍĕng awor unang iriya lawan raras hati
d. kāścaryan mangunang manon kadi lingir kanaka kadi saśāngka pūrṇama

7.

a. āpan sampun ikang anāśryasamādhi tinĕmunira sang hanêng dalĕm
b. lekan rakwa sira n pasampunan angarcana kumĕñar ikang prabhângadĕg
c. tingkahnya n masilâtĕhĕr kumisapu ng tangan apatitis agranāsikā
d. līna ng sūkṣmaśarīra māri karĕngö praṇawa huwus asāri niṣkala

8.

a. ndan ambĕknikang apsarī kawĕnangā ta sira lĕkasananya bañcana
b. hamham deni manisnya parcaya ri tan wĕnanganira kumĕl tumona ya
c. tan wruh yan kadi sornikang sasawi dening acala sukhaning samāgama
d. dening jñāna wiśeṣa yan pamatĕlung paramasukha luput linakṣanan

9.

a. wwantĕn sūkṣma lĕkasnikang sawiji rakwa mara parĕk anguswakĕn wuwus
b. rakryan śrī Drupadâtmaja pĕjah ayun makatĕmahan iki-n marêng kita
c. mantuk ring suraloka tan tĕmu kitânuturakĕn gatinta satmatan
d. akweh swarga ta sanghulun mahal awanawak mami madulur anambahê kita

10.

a. lāwan toh sang apêku pamrihakĕnanta paran iku kinaryaning tapa
b. wwang sānakta huwus pĕjah pinaribhūta kinahalan ikang Suyodhana
c. nāhan wastu nikang hujar dinuluranya rĕngih inuparĕngga ring tangis
d. luhnyâwanti marêng huwang marah-arah wunga-wungani susunya yan tiba

11.

a. len têkang mawĕḍak hangĕ-hangĕt areh winaju-waju magātra ring wijang
b. mwang siñjangnya mirir katon wiru-wirunya mangadĕg anusar-nusar susu
c. līlânumpingakĕn sadak gaḍing adoh tinika-tika tĕkapnikang gelung
d. tinghalnya-n guyu tan pujin kirabikang waja kadi hĕlaring madhubrata

12.

a. anwam pahyas ikang waneh sĕḍĕng anūpura kumĕñar ikang murit mirah
b. kambangnya-n panĕlat rikang hasananinggahi halis ahĕmuk tĕkêng kapĕ
c. lĕnggang māntra kurugnya ring jaja magātra kadi pĕṭĕ tĕkapnikang susu
d. olug ndan inukurnya denya matapih parĕng umirira yan sirir pisan

13.

a. tunggal sang magĕlung grĕt olĕm asĕkar taji kumĕñar ikang tutup gĕlung
b. mekĕt ken mwang abāhurakṣaṇa maṇik marakata hatidarśa ring hayu
c. intĕn rūmnya marioharânighada-hadânghudani rawa sĕnĕnya ring mukha
d. sumrik kasturi ring wijang kanaka cūrṇa sakasagarit anghulap-hulap

14.

a. wwantĕn lwir arining wulan kadi kadang ring Atanu ring aweh raras hati
b. wahw adyus makĕmul putih katiṭihan gĕlung akiris atĕb hañar mure
c. pinghening waja ping tiga-n kininangan gusi-gusi juga hīngan ing mirah
d. mrik tang sapta sumār ikang lĕnga wanginya pinakamukhawāsa ning tapih

15.

a. tan ngeh buddhinikang waneh mara ri wingkinganira tumitih-titih mahā
b. nyāsanyângĕsĕsan waśângarasakĕn susu mahangĕt arūm kinumkuman
c. dening harṣa kinolakĕnya ri gulu tanganira tĕka kosap ing tĕngah
d. kenyârang kadi warṇaning hima tarangtangĕn angawara wimba ning wulan

16.

a. anyat haliyangan pupū tĕhĕr asangga wĕhang asidĕhângdĕlĕng mata
b. kāhat-hāt karawitnikang giṇa karāsikanika tinĕmunya ring mata
c. tan wruh yang hinilan wulat ri wulati ing tarunani puṇ a ring smarālaya
d. twasnya lwir patapan timah drawa katon ri mata tĕkap ikang smarālaya


Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 4

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 5

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 6

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 7

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 8

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 9

Pupuh 10 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 10 - Mṛdukomala

1.
a. oṃ sambahning anātha tinghalana de Trilokaśaraṇa
b. wāhyâdhyātmika sambahi nghulun i jöngta tan hana waneh
c. sang lwir agni sakêng tahĕn kadi miñak sakêng dadhi kita
d. sang sākṣāt mĕtu yan hana wwang amutĕr tutur pinahayu

Pupuh 10 - Merdukomala

1.
a."Om, sembah hamba yang tak memiliki raja, mohon dipandang oleh Sang Pelindung Triloka.
b. Lahir batin sembah hamba di hadapan kaki-Mu tiada lain.
c. Engkaulah sang bagaikan api dari kayu, bagaikan mentega dari susu.
d. Yang bagaikan timbul jika ada orang mengaduk kesadaran dengan tutur kebajikan.

2.

a. byāpi-byāpaka sārining paramatattwa durlabha kita
b. icchānta n hana tan hanâgamal alit lawan halahayu
c. utpatti sthiti linaning dadi kitâta kāraṇanika
d. sang sangkan-paraning sarāt sakala-niṣkalātmaka kita

2.

a. Engkau meresapi dan meliputi segalanya, inti sari Keituan Tertinggi, yang sulit dicapai.
b. Sesuai kehendak-Mulah ada dan tiada, kasar dan halus, serta buruk dan baik.
c. Lahir, lestari dan lenyapnya semua yang ada, Engkaulah Penyebabnya.
d. Engkaulah Sang Asal dan Tujuan Sedunia, sang inti sari alam yang tampak dan tak tampak.


Pupuh 11 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 11 - Toṭaka

1.
a. śaśiwimba hanêng ghaṭa mesi bañu
b. ndan asing śuci nirmala mesi wulan
c. iwa mangkana rakwa kitêng kadadin
d. ring angambĕki yoga kitêng sakala

Pupuh 11 - Totaka

1.
a. Wujud bulan ada di dalam jambangan yang berisi air.
b. Maka setiap yang jernih tak bernoda berisi bulan.
c. Demikian pula keadannya, Engkau hadir dalam segala yang ada.
d. Bagi dia yang mengusahakan yoga Engkau berada di alam yang terlihat.

2.

a. katĕmunta marêka si tan katĕmu
b. kahiḍĕpta marêka si tan kahiḍĕp
c. kawĕnangta marêka si tan kawĕnang
d. Paramārthaśiwâstunirāwaraṇa

2.

a. Ditemukanlah oleh-Mu apa yang tak ditemukan.
b. Terpikirlah oleh-Mu apa yang tak terpikirkan.
c. Terkuasailah oleh-Mu apa yang tak terkuasai.
d. Sang Siwa Yang Utama, terjadilah tanpa tirai penyekat."


Pupuh 12 1. a. Pujaannya tidak lanjut, dijawab oleh Siwa Hakikat Tertinggi, b. Anakku, telah kelihatan segala yang diinginkan kauperoleh semua. c. Ada yang hendak kuanugerahkan. Empat kesaktian berwujud panah. d. Panah Pasupati jadilah namanya. Ini, lihatlah!" 2. a. Maka begitulah kata Sang Hyang Iswara. Keluarlah api di tangan-Nya. b. Seketika tubuhnya menjadi mengerikan, memapah panah. c. Diterimalah oleh Sang Dananjaya panah itu. Maka lenyaplah Ia d. Tubuh api itu bersenyawa dengan panah pada penghabisannya.

3. a. Setelah menerima anugerah, Sang Dananjaya menyembah dengah sangat hormat. b. Diberi ganti busur dan baju zirah, luar biasa hebatnya. c. Dia pun diajar segenap ilmu keahlian memanah. d. Setelah dia diajar penerapannya, jadi lenyaplah Batara Siwa.

4. a. Dan para dewa dan siddha pengiringnya bersama-sama seketika lenyap pula. b. Serasa bukan dari dunia ini perasaan Sang Rajaputra kelihatannya. c. Seperti berganti tubuh, bahagia, tak mungkin kembali duka. d. Pantaslah ditiru keberhasilannya mencapai tujuan berkat keteguhannya.

5. a. Ada pula orang yang tak berpiutang brata, yoga, dan tapa. b. Tak tahu malu minta keunggulan, perkenanan Yang Mahakuasa, dengan paksa. c. Dibalikkanlah keadaannya, lebih lagi derita ditemuinya. d. Disiksa oleh nafsu angkara dan kelembaman, ditindih oleh kesedihan.

6. a. Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia yang berbuat kebaikan. b. Perilaku teguh hendak memegang inti sari agama. Pikiran lurus. c. Itulah jua yang teguh bersemayam di hati orang yang unggul. d. Itulah yang menjadi sebab tambahnya bahagia baka, bila tercapai.

7. a. Siapa juga tak menemukan kebaikan dengan menjalani segala kebaikan? b. Jelaslah kejahatan ditemui dengan menjalani segala kejahatan. c. Hasilnya penat jua mengkhawatirkan karma dahulu kala. Apa pula yang diikuti? d. Segala yang kaukehendaki terlaksana dengan meneladan Sang Panduputra.

8. a. Maka sesudah mendapatkan yang dituju oleh hatinya, b. bahagia, penuh keterharuan hatinya, seraya berniat akan pulang. c. Membayangkan sukacita mereka yang akan menyongsong, bila ia datang. d. Mencengkamlah kemanusiannya, nafsu dan cinta menyelimut.

9. a. Ketika sedang demikian keadaannya, ada apsara baru saja datang. b. Tampan, dua orang jumlahnya, diutus menyampaikan panggilan dengan sangat hormat. c. Membawa baju bulu domba beserta ceripu bertatahkan permata. d. Surat bertanda Surapati, pemberian mereka, diterimanya.

10. a. "Surat Bapamu, Anakku, semoga sampai dengan membawa anugerah yang besar b. bagimu.Tolonglah aku,yang tertimpa bahaya, tanpa pertolongan. c. Kematian Asura Niwatakawaca itulah usahaku. d. Hendaklah itu kausepakati juga dan gunakan senjata panah yang ampuh itu sebagai alat tempurmu." 11. a. Ikhtisar surat Hyang Indra menyampaikan anugrah yang sangat pantas. b. Maka lesulah dia yang dipanggil, merasa kasihan akan kakak dan adiknya. c. Sedihnya orang yang ditinggalkan sama dengan rindunya orang yang meninggalkan. d. Itulah sebabnya dia diam, susah dan sedih memancar di mata.,

12. a. Lagi berkatalah mereka yang diutus, "Tuan, hendaklah berbelas kasihan. b. Untuk sementara ambil alihlah kesaktian dan keunggulan Sang Surapati, Tuan. c. Pulihkanlah keelokan Suralaya, kerusakannya besar, sangat mengerikan. d. Seperti sudah sepantasnya engkau menjadi penolong Suralaya, yang memang pantas ditolong."

13. a. Itulah sebabnya Arjuna terdiam, pasrah, tak hendak menolak. b. Sakitnya orang yang diberitakan sebagai berkeunggulan dan berkemampuan. c. Harus mempertaruhkan bahkan hidupnya sendiri seakan-akan menanggung malu. d. Berkat kemampuan anugerah dewata jua dia berhasil memenuhi tugasnya nanti.

14. a. Saling berlomba merendahkan diri perkataan mereka yang sama-sama fasih berbicara. b. Bangkit, berdirilah Sang Rajaputra, seraya bersiap. c. Telah berbaju bulu domba dan berceripu sebagai alat penolong. d. Berjalan di angkasa. Kedua apsara itu pun mengiringinya, seraya membawa panahnya


Pupuh 13 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 13 – Indrawangśa

1.
a. Mamwit narendrâtmaja ring tapowana
b. mangañjali ry agraning Indraparwata
c. tan wEsmṛtî sangkanikang hayun ḍatĕng
d. swābhawa sang sajjana rakwa mangkana

Pupuh 13

1.
a. Berpamitanlah Putra Sang Indra dari hutan pertapaan.
b. Ia menghaturkan sembah di puncak Gunung Indra.
c. Tidak lupa asal datangnya kebajikan.
d. Sifat orang yang budiman memang demikian.

2.

a. mangkat ḍatĕng tolih arūm wulatnira
b. sīnambaying camara sangka ring gĕgĕr
c. pānawwang ing mrak panangisnikung alas
d. erang tininggal masaput-saput hima

2.

a. Tibalah saat keberangkatan, pandangan matanya nampak manis.
b. Cemara-cemara melambai-lambai di lereng-lereng gunung.
c. Jerit tangis burung merak di sela-sela hutan
d. Sedih ditinggalkan, yang berselimut kabut.

3.

a. lunghânglĕngit lampahirângawetana
b. lāwan sang Erāwana Bajra naryama
c. tan warṇanĕn deśanikang katungkulan
d. āpan lĕyĕp mukṣa sahīnganing mulat

3.

a. Pergi, melenyap, jalannya ingin menuju ke timur.
b. Bersama Sang Erawana dan Bajra sebagai pemimpin.
c. Tak diceritakanlah daerah yang mereka lewati.
d. Sebab sayup-sayup samar sejauh dipandang.

4.

a. bhāwiṣyati meh ḍatĕngêng surālaya
b. grāhādi nakṣatra kabeh paḍâkrama
c. tejomayâpūrwa kaḍatwaning langit
d. pamuktyaning janma sudhīra subrata

4.

a. Ketika itu hampir tibalah di Suralaya.
b. Planet dan lain-lain serta bintang semuanya pada tempatnya.
c. Bersinar cemerlang, tiada taranya, istana di angkasa.
d. Tempat mengecap kenikmatan bagi orang yang teguh dan unggul pantangannya.

5.

a. tārangganâditya śaśangkamaṇḍala
b. ālit katonanya sakêng swamānuṣa
c. āgĕngnikang mangkana deni dohnika
d. kāton sakêng madhyapadânghulap-ulap

5.

a. Bulatan bintang, matahari, dan bulan
b. Kecil kelihatannya dari manusia sendiri.
c. Besar, namun karena jauhnya.
d. Tampak dari Mercapada berkelip-kelip.

6.

a. lintang lĕwih litnya lĕyĕp tininghalan
b. rūhurnya sangkêng śaśiwimba kāraṇa
c. sādohnikâditya sakêngni śāngkara
d. yâdohnikang bhūmi sakêng diwangkara

6.

a. Bintang sangatlah kecilnya, samar-samar kelihatan.
b. Ketinggiannya alasannya dari bulatan bulan.
c. Sejauh matahari dari bulan.
d. Itulah jauhnya bumi dari matahari.

7.

a. tingkahnikang swarga lawan halĕpnika
b. wātangnikâlālana goṣṭy atūt hawan
c. pājar sang Erāwaṇa ring nṛpâtmaja
d. kādî pangipyan tan i rāt hiḍĕpnira

7.

a. Tata sorga beserta dengan keindahannya.
b. Rasinya merupakan cengkrama, percakapan sepanjang jalan.
c. Pengajaran Sang Erawana pada Sang Pangeran.
d. Bagaikan bermimpi, tak lagi di dunia, begitulah pikirnya.

8.

a. kāton tikang Indrapada prabhāswara
b. wetan sakêng Meru marĕp mangambara
c. kūṭanya malwā gupuranya pat maṇik
d. kerangning āditya śaśangka nityaśa

8.

a. Nampaklah kediaman Indra yang cemerlang bercahaya.
b. Tempatnya ada di sebelah timur Gunung Sumeru, menghadap ke arah angkasa.
c. Bentengnya luas, gapuranya empat, <dari batu> manikam.
d. Menjadikan malunya matahari dan bulan senantiasa.

9.

a. sāmar dinārātrinikang surālaya
b. dening maṇik nityaśa sarwabhāswara
c. anghing sĕkarning kumudâjar ing kulĕm
d. mwang cakrawāka n papasah lawan priya

9.

a. Tak tampak bedanya siang dan malam di Suralaya.
b. Oleh batu manikam, yang senantiasa serba gemerlap.
c. Tetapi bunga teratai putihlah yang menandai malam hari.
d. Serta burung belibis, bila berpisah dengan kekasihnya.

10.

a. tan ngeh ikang kārya wiśeṣa wastunĕn
b. tan warṇanĕn lwirnya tinon sang Arjuna
c. ḍatang sirâdan makire manambaha
d. ginyâkĕn ing caraka kon umañjinga

10.

a. Tiada habisnya keagungan karya itu, bila akan diceritakan.
b. Tak diceritakan semuanya yang tampak oleh Sang Arjuna.
c. Datanglah ia, terpikirkan segera akan menyembah.
d. Segeralah pesannya disuruh masuk.



Pupuh 14 - Kāmamāla

1. a. kadi harṣaning taru latângĕlih angayam-ayam labuh kapat b. sukhaning sakendran i ḍatang nṛpasuta kadi tambay ing hudan c. nguniweh tikang surawadhū dumadak asĕmi kungnya denira d. kĕtĕr ing patĕr paḍani wṛttanira lagi rinĕngwa-rĕngwakĕn

2. a. ri sĕḍĕngnira-n tama sinanggraha ta sira tĕkapning apsarī b. amapag sakêng pangungangan makapasaji manisnikang mata c. hinuwusnya ring cṛmin ikang liring aluru binangkitan guyu d. asĕgĕh manahnya tamuyan wĕnang asiliha ring samrāgama

3. a. surakanyakā sahana ning kararan atiki tan hanângungang b. kadi tan pamātra turidanya linaca-lacaning kakânghyasi c. awingit-wingit sinuruyan dali-dalihana ringrang ing hati d. agĕlĕm ta yâñalukakĕn sahaja cala tinagwatagwakĕn

4. a. hana tâpi tan wruh i ḍatang nṛpasuta maha manghade-hade b. ndan atĕn tuminghali susunya manguwahi tapihnya tan lukar c. ana lā1ananya ginawenya madana hĕlar ing madhubrata d. anasar tĕkapnya magawe hinamĕr-amĕr alaṇḍĕsan kuku

5. a. mwang ikang pitung siki tikāna kadalurung ulahnya ring giha b. kataman wirang paḍa mapet silib acatu hanâgĕlar nita c. angikĕt sĕkar taji waneh titir anguwahi mogha tan tulus d. apa tan wurung rĕngĕ-rĕngĕn pati rĕngu-rĕngu yan hanângucap

6. a. angĕnĕs waneh mapi turū mapi lara mapupuk wulan-wulan b. anganam wilāsa ri hatinya ta kunang anung endahâraras c. ulahanya lawan ujaranya hĕlĕm i sira sang hañar ḍatang d. aturu matêki wĕkasan kadi-kadi mangipîpi rakwa ya

7. a. mangucap waneh sama-samitra haguñĕpan awarṇa gopita b. lalitâharĕp-harĕpan ahya s atĕhĕr atawĕng-tawĕng cṛmin c. asalin ginoṣṭinika yan kadurugan agawe lihat dudu d. ahirit swaranya karĕngö tinuna-tuna tinungtungan halis

8. a. adawā-n kathākěna raras-raras i hati nikang surāngganā b. sira sang Dhanañjaya ḍatang dumunung i kahanan Surādhipa c. kahaḍang gumopita-ng upāya gawayira lawan Wṛhaspati d. hana dewatā milu tuhun makěḍika ta ya dumpil-dumpilan

9. a. ararěm sang Arjuna sěḍěng praṇata winuwusan Surādhipa b. śiwam astu śāśwata wěkangku śaraṇaning anātha digjaya c. t-asilêng patāraṇa sabhāgya ta kita tika tan kagiṇḍala d. Bapa kāryakāraṇa mata nghulun i kita manungsungêng bhaya

10. a. iki hetuninghulun ahěm pralayabhaya tuwi-n mapadgata b. hana detya śakti si Niwātakawaca subhagêng jagattraya c. kṛtakṛtya tan pějaha de ning asura-ṛṣi-dewa-dānawa d. kunang antakanya laki mānuṣa juga pawěkas hyang Īśwara

11. a. karĕngö pwa wṛtta mami miñjĕm i kita tumulus pakāśraya b. angutus ta yâsura wiśeṣa pĕjahana kitêng tapowana c. ya tikā warāha tĕmahanya pinarĕnganira hyang Īśwara d. makaliśya tang maburu ngūni sĕḍangira manugrahêng kita

12. a. nda huwus katon kṛtawaranta tĕkapika pakāśrayan mami b. tumihang ta rakwa ya śumīrṇa sahana-hana ring kadewatan c. alawas harĕp rumuruha-ng surapada madalĕm galaknika d. kita têki rakṣaka hanakku pakayaśani sanghulun kabeh

13. a. na wuwus hyang Indra sumahur nṛpatanaya huwus kṛtāñjali b. apa yan tahan kari tĕkapning angutusa saling Surādhipa c. inanugrahan ngaran iki-n winadal i liḍah ing huwus wibhuh d. ring apan paniṣphala-ng acāmana rarab i lĕbūni jĕng prabhu

14. a. aparan tikāng ulaha yan makaputusanikang alapkĕna b. warahĕn patik Surapati ndya ta wĕkas ing upāyasādhana c. taña sang nṛpātmaja pagĕhni manahira kumon Surādhipa d. bhagawān Wṛhaspati marah sira ri putusikang alapkĕna

15. a. laki kumwa pĕh ri hati sang Wiwudhapati lawan watĕk ṛṣi b. alĕmĕh tĕkāna niyata-ng surapada ya wiśīrṇa kambaha c. anĕkāna kapwa kita śatru parĕpĕkana tan tahĕn hati d. warawīrya śaktining bapangku juga laki hiner pakaśrayan

16. a. mwang ikang Niwātakawacâtiśaya nipuṇa śakti nītiman b. śatajarjarīkṛta ta rakwa ya ta juga hurip mawah sukha c. ri luputnikang paramaśakti hana ta ya wĕkasnikang warah d. kahananya têki winikāna wiphala-ng alagânghawag-awag

17. a. hana tāpsarī pinalakunya malawas i Surendra tan kaweh b. kinirim waneh juga ya lāgi salahasa titir harĕp-harĕp c. rinasan katuhwan atiki-n tan ika wĕnanga marwanî Ratih d. ya tikā mangunggahana jātyanika gĕrĕmĕ tan panang

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 15

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 16

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 17

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 18

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 19

Pupuh 20 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 20 – Jaloddhatagati

1.
a. sĕḍĕng mawurahan tikang sanagara
b. hanâwarah i sang Niwātakawaca
c. ndatan kahuningan tangisnika kabeh
d. pijĕr kahĕnĕngan tikĕl halisira

Pupuh 20

1.
a. Sedang hiruk pikuklah senegeri,
b. Ada yang memberi tahu kepada Sang Niwatakawaca.
c. Tak dihiraukanlah tangis mereka semua.
d. Sesekali terdiam, berkerut alisnya.

2.

a. apan kahilangan maṇik hiḍĕpira
b. anargha makahĕmbanan tanganira
c. pinetnira huwus mĕsat namu-namu
d. udhāni ta sira n kĕnêng kira-kira

2.

a. Karena kehilangan manikam, pikirnya.
b. Tak ternilai harganya, tangannya sendiri sebagai embanannya.
c. Dicarinya, telah terbang, lenyap.
d. Tahulah dia bahwa terkena tipu.

3.

a. pamañcana bhaṭāra Śakra niyata
b. huwus manarawang katon tĕkapira
c. kunĕng wĕtuni denirâwara-warah
d. kasangśayanira ndatan karakĕtan

3.

a. Jelaslah tipu Dewa Indra.
b. Telah jernih bening kelihatan olehnya.
c. Adapun keluar ucapannya memberitahukan rahasia.
d. Karena ia cemas, jangan-jangan tidak dilengketi.

4.

a. wawang madĕg ikang kamānawibhawan
b. saparwata Sumeru munggu ri hati
c. ḍatĕng sahananing mahāsurabala
d. parĕng tumama ring kulĕm tan inatag

4.

a. Segera bangkitlah kegarangannya.
b. Sebesar Gunung Sumeru bertengger di hatinya.
c. Datanglah segenap bala tentera asura yang kuat.
d. Serentak masuk pada malam hari tanpa diperintah.

5.

a. huwus hibĕk ikang pĕkĕn pasĕk agöng
b. tĕkêng alun-alun kabeh paḍa sĕsĕk
c. inastwakĕn ujar Mahāsurapati
d. dumona Suranātha mangkata mĕne

5.

a. Sudah penuh pasar pajak besar.
b. Sampai alun-alun semuanya sesak padat.
c. Dijunjung sembah titah Sang Maha-Asurapati
d. Untuk menyerang Sang Surapati, berangkat sebentar lagi.

6.

a. wanguṇ ḍahina Daityanātha mijila
b. ikang bala sĕnaddha sampun arĕpat
c. paḍâruh-aruhan humung wija-wijah
d. mṛdangga kala śangkha ghūrṇitatara

6.

a. Pagi-pagi buta Sang Raja Daitya kendak keluar.
b. Bala tentara siap, telah tersusun rapi.
c. Saling berpanggil-panggilan, riuh-rendah, berpentalitan.
d. Genderang, gong, terompet gegap gempita.

7.

a. hana n kadi gĕlap salakṣa niyuta
b. ikang parĕng asinghanāda gumuruh
c. kumĕl rasanikang samastabhuwana
d. tĕkapni bala sang Niwātakawaca

7.

a. Adalah seperti guntur seratus milyar.
b. Mereka yang bersama-sama berteriak perang gemuruh.
c. Sungguh ngerilah rasa alam semesta.
d. Oleh bala tentara Sang Niwatakawaca.


Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 21

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 22

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 23

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 24

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 25

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 26

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 27

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 28

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 29

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 30

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 31

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 32

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 33

Kakawin Arjunawiwāha/Pupuh 34

Pupuh 35 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 35 –

1.
a. ...
b. ...
c. ...
d. ...

Pupuh 35

1.
a. ....
b. ....
c. ....
d. ....

2.

a. ...
b. ...
c. ...
d. ...

2.

a. ...
b. ...
c. ...
d. ...


Pupuh 36 Sunting

Bahasa Jawa Kuna Bahasa Indonesia
Pupuh 36 – Wijayagati

1.
a. nā sambatnikang apsarī waluyanâta gati nṛpasuta
b. cuṇḍuk ring Wadarītapowana kakinira paḍa hana
c. sākṣat wāh sukha rakwa ramya kadi megha manuruni tasik
d. sangsiptan ri tĕlasnira-n samara digjaya ta gatinira

Pupuh 36

1.
a. Demikianlah keluh kesah para bidadari. Hendak diceritakan kernbali perjalanan Sang Rajaputra.
b. Tiba di hutan pertapaan Wadari, kakak dan adiknya semua ada.
c. Tampak nyata ia pun berlimpah kegembiraan, senang, seperti awan turun ke laut.
d. Singkatnya, setelah selesai dia berperang, jaya di mana-mana kelakuannya.

2.

a. sampun kekĕtaning kathÂrjunawiwāha ta pangaranika
b. sākṣāt tambayira mpu Kanwa tumatâmĕtu-mĕtu kakawin
c. bhrāntâpan tĕhĕr angharĕp samarakārya mangiring i haji
d. Śrī Airlanggha namâstu sang panikĕlanya tanah anumata

2.

a. Telah terangkai menjadi sebuah cerita, Arjunawiwāhalah namanya.
b. Tampak nyata pertama kalinya Mpu Kanwa menyusun, menghasilkan kakawin.
c. Kacau, sebab sedang menghadapi karya perang, mengiringkan Sang Raja.
d. Sembah ke hadirat Sri Airlangga. Dia, yang dipuja sampai patah anak batu tulis, memberi restu.